ابواب فقه

بخشی از احکام عملی و فقهی
فروع دین
نماز
نماز واجب • نمازهای یومیه • نماز مستحبی • نماز جمعه • نماز عید • نماز جماعت • نماز آیات • نماز میت • ارکان نماز • واجبات نماز
دیگر عبادت‌ها
روزه • خمس • زکات • حج • جهاد امر به معروف و نهی از منکر • تولی • تبری
احکام طهارت
وضو • غسل • تیمم نجاسات • مطهرات
احکام مدنی
وکالت • وصیت • ضمانت • کفالت • ارث
احکام خانواده
ازدواج • ازدواج موقت • تعدد زوجات • نشوز • محارم • طلاق • مهریه • شیردادن • آمیزش • استمتاع • صیغه ازدواج • ام ولد • ظهار • لعان • ایلاء • خلع و مبارات
احکام قضائی
قضاوت • دیات • حدود • قصاص • تعزیرات
احکام اقتصادی
عقود: (تجارت • مضاربه • اجاره) • محرمات (رشوه • ربا • احتکار • مکاسب محرمه) • احکام وابسته (مجهول المالک، وجوهات شرعی • کفاره • جزیه)
احکام دیگر
حجاب • صدقه • نذر • تقلید • خوردنی‌ها و آشامیدنی‌ها • وقف • قسم • فسخ • ابراء • اقاله • وقف
جستارهای وابسته
بلوغ • فقه • احکام شرعی • توضیح المسائل • واجب • حرام • مستحب • مباح • مکروه • نیت • قصد قربت • مسائل مستحدثه

اَبوابِ فقه دسته‌بندی احکام فقهی شیعه مرتبط با هریک از واجبات و محرمات عملی اسلام است. دسته‌بندی‌های ارائه شده برای مسائل فقهی، بیشتر بر اساس سلیقه است. بر اساس دسته‌بندی محقق حلی در شرایع الاسلام، ابواب فقهی از طهارت تا دیات را در برمی‌گیرد و به ۵۲ باب می‌رسد. این دسته بندی بعد از محقق حلی نیز تقریبا مورد قبول فقها قرار گرفت و حتی رساله‌های عملیه بر همین اساس می‌باشد.

تاریخچه باب‌بندی مباحث فقهی

در فقه سنی معمولا مباحث فقه را به دو گروه: عبادات ومعاملات تقسیم می‌نموده‌اند. غزالی دانشمند شافعی در احیاء علوم الدین خود تمامی احکام و مقررات مذهبی و اخلاقی اسلامی را به چهار گروه: عبادات، عادات، منجیات ومهلکات دسته بندی کرد که این روش بر متون فقه شافعی تأثیر نهاده و أساس تقسیم مباحث فقهی به چهار گروه: عبادات، معاملات، مناکحات و جنایات قرار گرفته است.

تقسیم به عبادات، محرمات و احکام

در فقه شیعه نخستین تقسیم‌بندی صریح را در کتاب‌های مراسم تألیف سلار دیلمی (متوفی ۴۴۸) و المبسوط تألیف شیخ طوسی (متوفی ۴۶۰) و کافی تألیف ابوالصلاح حلبی (متوفی قرن پنجم) می‌توان مشاهده کرد که ابواب فقه را به عبادات، محرمات و احکام تقسیم نموده‌اند.

تقسیم به عبادات و معاملات

ابواب فقه

ابواب فقه عبادات معاملات عقود احکام احکام جزایی سایر احکام

تقسیم‌بندی سلار و محقق حلی

سلار دیلمی، فقه را به دو بخش عبادات ومعاملات تقسیم کرده و بخش دوم را نیز در دو قسمت " عقود " و " احکام "، و احکام را نیز به نوبه خود در دو بخش: احکام جزائی و سایر احکام دسته‌بندی نمود. محقق حلی با الهام از این روش، کتاب شرایع خود را بر چهار بخش پایه‌گذاری کرد که به ترتیب ذکر: عبادات، عقود، ایقاعات و احکام بود. و این روش مورد قبول و پیروی فقهاء پس از أو قرار گرفت.

تقسیم به عبادات، عقود، ایقاع و احکام

شایعترین تقسیم‌بندی مباحث فقه نزد فقهای شیعه دسته‌بندی محقق حلی(م ۶۷۶ق) در شرایع است که کتاب خود را در چهار بخش تدوین کرده است:

1. عبادات
2. عقود
3. ایقاعات
4. احکام

شهید اول (متوفی ۷۸۶) در کتاب القواعد و الفوائد در توضیح این تقسیم‌بندی می‌گوید: هدف حکم شرعی یا آخرت است و یا دنیا، گروه اول عبادات است و گروه دوم نیز اگر به تعبیر لفظی(صیغه) احتیاج داشته باشد به دو گروه تقسیم می‌شود: عقود (عبارت لفظی از دو نفر) و ایقاعات (عبارت لفظی از یک نفر) و آنچه به تعبیر لفظی احتیاج ندارد در گروه احکام آورده می‌شود.

گرچه فاضل مقداد (متوفای ۸۲۶ق) و فیض کاشانی (متوفای ۱۰۹۰ق) دسته‌بندی جدیدی را ارائه داده‌اند، ولی تقسیم‌بندی محقق حلی همچنان در کتب فقهی شیعه پابرجا مانده و پیروی شده است.

دسته‌بندی شهید صدر

سید محمد باقر صدر با تأثیر از روش‌های تقسیم بندی حقوقی جدید، دسته‌بندی نویی را ارائه داد. بر اساس این روش جدید مباحث فقهی در چهار گروه رده بندی می‌شوند:

1. عبادات همچون نماز، روزه، اعتکاف، حج، عمره و کفارات.
   
   
2. أموال که بر دو قسم است:
   
   1. أموال عمومی، یعنی اموالی که به شخصی خاص متعلق نیست و برای مصالحی عمومی و مصارفی مشخص در نظر گرفته شده است، مانند خراج، انفال، خمس و زکات. دو عنوان اخیر گرچه جنبه عبادی نیز دارند، لیکن جنبه مالی آن قوی‌تر و بارزتر است
      
   2. أموال خصوصی، یعنی اموالی که مالک یا مالکان مشخصی دارد. مقررات مربوط به این بخش در دو قسمت جدا مورد بررسی قرار می‌گیرد:
      1. أسباب شرعی تملک یا به دست آوردن حق خاص. مباحث احیاء موات، حیازت، صید تبعیت، میراث، ضمانات و غرامات و نظایر آن.
      2. احکام تصرف در أموال. شامل مباحث بیع، صلح، شرکت، وقف، وصیت و سایر تصرفات ومعاملات.
         
         
3. سلوک و آداب و رفتار شخصی، یعنی اعمال شخصی که ربطی به عبادات و أموال ندارد که دو گروه است:
   1. روابط خانوادگی، مناسبات دو جنس زن و مرد. مباحث نکاح و طلاق، خلع و مبارات، ظهار و لعان و ایلاء، و از این قبیل.
   2. روابط اجتماعی و مقررات مربوط به تنظیم رفتار فردی افراد جامعه. مقررات مربوط به خوردنی‌ها و آشامیدنی‌ها، ملابس و مساکن، آداب معاشرت، احکام نذر و عهد و یمین، ذباحه، امر به معروف و نهی از منکر، همه در این بند جا می‌گیرد.
      
      
4. آداب عمومی، یعنی رفتار و سلوک دستگاه‌های حکومتی و عمومی در مسائل قضاء و حکومت، صلح و جنگ، روابط بین المللی.

باب‌بندی رایج در آثار فقهی

۵۲ باب فقهی بر اساس ترتیب کتاب شرائع الاسلام در یک دسته‌بندی کلی چهارگانه جای گرفته و عبارتند از:

عبادات

عبادات مربوط به آن دسته از اعمالی است که به قصد به دست‌آوردن منفعت یا دفع کردن ضرر اخروی باشد. این مسائل در ۱۰ باب ارائه شده است که عبارتند از:

عقود

عقود؛ قراردادهایی است که تحقّق آن‌ها احتیاج به دو طرف دارد. این دسته از احکام، شامل هفده کتاب است که عبارتند از:

ایقاعات

ایقاعات، قراردادهایی یک طرفه است که تحقق آنها احتیاج به یک طرف دارد و شامل ۱۱ باب است:

احکام

احکام، که منظور، چیزهایی است که نه عبادت است و نه نیازی به قرارداد و صیغه دارد، بلکه حکم خدا در این موارد، بدون نیاز به اجرای صیغه جریان می‌یابد. این دسته از مسائل فقهی در ۱۲ باب ارائه شده است:

پانویس

منابع